បូជនីយដ្ឋានប្រាសាទតាមាន់ធំ ជាស្នាដៃល្អឯករបស់បុព្វបុរសខ្មែរពិតៗ ឥតប្រកែកបានឡើយ បើគេប្រៀបធៀបទៅនឹងសំណង់ សាសនាខ្មែរឯទៀត ដែលស្ថិតនៅលើជម្រាលនៃជួរភ្នំដងរែកដែលជាភ្នំព្រំខណ្ឌសីមាធម្មជាតិ កំណត់ព្រំប្រទល់នៃខេត្តឧត្តរមានជ័យ ប្រទេសកម្ពុជា និងឃុំកាបជើង នៃខេត្តសុរិន្ទ្រ អតីតទឹកដីខ្មែរបច្ចុប្បន្នសៀមយកកាន់កាប់ ។ ពោលគឺក្នុងអធិបតេយ្យភាពរបស់ដែនដីខ្មែរ ។
ប្រាសាទបុរាណខ្មែរខាងលើនេះត្រូវបានសាងសង់ឡើងក្នុងសតវត្សរ៍ទី១១ ដែលប្រកបទៅដោយក្យូរក្បាច់រចនាដ៏ល្អប្រណីត ហើយ មានប្រជាប្រិយភាពគួរឲ្យចាប់អារម្មណ៍ជាទីបំផុត ។
ប្លង់នៃប្រាសាទតាមាន់ធំ ឯកសារបារាំង មិនស្គាល់ឆ្នាំ ប្រាសាទតាមាន់នេះ បច្ចុប្បន្នស្ថិតក្នុងភូមិសាស្ត្រឃុំ គោកមន ស្រុកបន្ទាយអម្ពិល ខេត្តឧត្តរមានជ័យ ឈមនឹងឃុំបាក់ដៃ ស្រុក ភ្នំដុងរ៉ាក់ ខេត្តសុរិន្ទ្ររបស់ថៃ ដែលត្រូវបានផ្តាច់ពីមាតុភូមិខ្មែរ នៅសតវត្សទី១៧ នៃគ.ស ។
ផ្នែកវិស័យស្ថាបត្យកម្ម បូជនីយដ្ឋានបានបង្ហាញអំពីភាពអស្ចារ្យនៃប្រាសាទតាមាន់ធំថា ភាពល្បីរន្ទឺនៃសាសន៍ស្ថាននេះ គឺបណ្តាលមក ពីកត្តាជាច្រើនយ៉ាង ដូចជាភាពវិសេសវិសាលនៃទីតាំងប្រាសាទ និងស្ថានភាពភូមិសាស្ត្រ ដោយគួបផ្សំទៅនឹងជំនឿលើអច្ឆរិយវត្ថុក្នុងប្រព័ន្ធ គំនិតខ្មែរនាសម័យមហាអង្គរ ដែលនៅដិតដាម ជាប់នៅឡើយក្នុងទំនៀមទម្លាប់របស់អ្នកស្រុកថៃ ដើមកំណើតខ្មែរក្នុងភូមិភាគឦសាននៃ ព្រះរាជាណាចក្រថៃសព្វថ្ងៃនេះ ។
ទិដ្ឋភាពរួមនៃប្រាសាទតាមាន់ធំ (ម.ត ១៩៩២) ’តាមពិតទៅ ទេវស្ថានដ៏មានសារសំខាន់នេះ គឺមានប្រាង្គនៅចំកណ្តាល ធំជាងគេតំណាងឲ្យ ភ្នំ ’សុមេរុ” ដែលជាចន្ទល់នៃចក្រវាល ក្នុងលោកធាតុវិទ្យាឥណ្ឌា-ខ្មែរ និងសំណង់ឧបសម្ព័ន្ធជាច្រើន ដែលស្ថិតជុំវិញ ។ ម្ស៉ាងវិញទៀត ប្រាង្គប្រាសាទនេះក៏ជាកន្លែងដ៏ស័ក្តិសិទ្ធិបំផុត ផងដែរ ។ លក្ខណៈស័ក្តិសិទ្ធិនៃ ប្រាង្គប្រាសាទតាមាន់ធំនេះ ក៏ត្រូវបានឆ្លុះបញ្ចាំងផងដែរតាមរយៈថ្មធម្មជាតិមួយ ដែលមានលក្ខណៈ ’សើម” ជានិច្ចដោយខ្សែទឹកដែលផុស ចេញពីបាតភ្នំ ។ ដូច្នេះភាពស័ក្តិសិទ្ធិ ត្រូវគុណមួយទ្វេជាពីរនៅក្នុងក្រសែភ្នែករបស់អ្នកស្រុកស្រែសម្ការ ” ។
ខឿនថ្មបាយក្រៀមជាថ្នាក់ៗប្រាសាទតាមាន់ធំ (ម.ត ១៩៩២) ចំណុចមួយទៀតទាក់ទិនទៅនឹងសារសំខាន់របស់ប្រាសាទតាមាន់ធំ ថ្វីត្បិតតែប្រាសាទនេះស្ថិតនៅជម្រាលភ្នំដងរែកក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែ នៅលើផ្លូវត្រឡែកកែងមួយមានឈ្មោះថា ’ផ្លូវរាជ” ដែលផ្សារភ្ជាប់ទៅទីក្រុងអង្គរធំទី១ ដែលមានប្រាសាទបាពួន ជាភ្នំស្នូលកណ្តាលដែលនៅ ភូមិភាគខាងក្រោម និងទីក្រុងពិមាឃដោយឆ្លងកាត់ខេត្តសុរិន្ទ្រសព្វថ្ងៃ ។
ខឿន និង ទិដ្ឋភាពជុំវិញ តាមាន់ធំ (ម.ត ១៩៩២) គួររំលឹកថា ដោយសារប្រាសាទបាពួន ប្រាសាទតាមាន់ និងប្រាសាទពិម៉ាឃ (ពិមាឃ) ត្រូវបានស្ថាបនាឡើង នៅក្នុងរជ្ជកាលតែមួយ ដោយព្រះបាទឧទយាទិត្យវរ័ន្មទី២ (១០៥០ ដល់ ១០៦៦ គ្រិស្តសករាជ) គេអាចសន្និដ្ឋានដ៏ត្រឹមត្រូវថា ស្ថាបនាកម្មប្រាសាទទាំងបីនេះ គឺជា រចនាបថ ’បាពួន” ដូចគ្នានឹងប្រាសាទដទៃៗឯទៀត ។ ដូច្នេះការជ្រើសទីតាំង និងការសាងសង់ប្រាសាទរបស់ដូនតាខ្មែរ យើងត្រូវបានគិតគូរ យ៉ាងហ្មត់ចត់ជាអតិបរមា ។ ចំណុចទាំងអស់នេះហើយដែលនាំមកនូវគុណប្រយោជន៍សម្រាប់ខ្មែរយើង យ៉ាងច្រើន ទាំងខាងចំណេះដឹង ពាក់ព័ន្ធទៅនឹងចិត្តគំនិត ទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណីខ្មែរបុរាណក៏ដូចជាខាងប្រវត្តិសាស្ត្រ ។
ផ្នែកខាងក្នុងនៃប្រាសាទតាមាន់ មុនការជួសជុលដោយអាជ្ញាធរថៃ (ម.ត ១៩៩២) កុំភ្លេចថា ការកសាងប្រាសាទដ៏ធំទូលាយនេះបាន គឺត្រូវចំណាយធនធានសម្ភារៈ និងកម្លាំងមនុស្សគ្រប់គ្រាន់គួបផ្សំនឹងលក្ខណៈដ៏ ពិសិដ្ឋរបស់ភូមិសាស្ត្រខ្មែរ ដែលបានធ្វើឲ្យតំបន់នេះក្លាយទៅជាកន្លែងដែលខ្មែរគ្រប់មជ្ឈដ្ឋានមក ធ្វើធម្មយាត្រា ឬបន់ស្រន់មិនឈប់ឈរ រហូតដល់បច្ចុប្បន្ន ។ នេះជាព្រឹត្តការណ៍ដ៏សំខាន់មួយដែលគួរឲ្យកត់សម្គាល់ កាលបើគេនិយាយពីប្រាសាទតាមាន់ធំ ដែលធ្លាប់បំពេញតួនាទី យ៉ាងសំខាន់ ។
ក្លោងទ្វារ គំនរឥដ្ឋ និង សិលាចារឹក (ម.ត នៅប្រាសាទតាមាន់ធំ, ១៩៩២) តំបន់នេះមានការឈប់សម្រាកពីគ្រប់មជ្ឈដ្ឋាន ទាំង ’អ្នកនយោបាយក៏ដូចជាអ្នកស្វែងរកធម៌អាថ៌អូមអាម ដែលឆ្លងកាត់ទីនេះ ដើម្បី ផ្សារភ្ជាប់តំបន់វាលទំនាបនៅនឹងខ្ពង់រាបនៃអតីតព្រះរាជណាចក្រកម្ពុជា (សុរិន្ទ) ដែលមានទឹក ដីដ៏ធំមហាសាល ។ មុនកំណើតនៃរដ្ឋថៃ ឯករាជ្យនៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៣ អ្វីដែលសព្វថ្ងៃគេឲ្យឈ្មោះថា ’ប្រទេសកម្ពុជានៅផ្នែកខាងក្រោម និងផ្នែកខ្ពង់រាបនៃនគររាជ” ឬកម្ពុជាផ្នែក ខាងលើស្ថិតម្ខាងទៀតនៃភ្នំដងរែក ។
ប្រាង្គផ្នែកខាងក្នុងនៃប្រាសាទតាមាន់ធំ (ម.ត ១៩៩២) ប្រាសាទតាមាន់ធំ និងតូច គឺជាកម្មសិទ្ធរបស់ខ្មែរ ។ ដូច្នេះបញ្ហាដែលចោទឡើងនៅទីនេះ គឺថា តើហេតុដូចម្តេចបានជា រាជរដ្ឋាភិបាល ថៃបានជួសជុលដោយបានធ្វើកំណាយថែមទៀត កាលពីប៉ុន្មានឆ្នាំមុនកន្លងផុតទៅ ? ជាក់ស្តែង ទិន្នន័យដែលយើងបានទទួល បានឆ្លុះបញ្ចាំងយ៉ាងច្បាស់នូចេតនាមិនស្របច្បាប់ក្នុងការចង់បានមិន ឈប់ឈរពីសំណាក់ ថៃមកលើប្រាង្គប្រាសាទខ្មែរ នោះជាបាតុភូតមួយ គួរឲ្យព្រួយបារម្ភជាទីបំផុត ៕ (ម.ត្រាណេ)